مقدمه تحلیل صنعت بانکداری
تامین مالی به طور عمده از سه طریق بازار پول (نظام بانکی)، بازار سرمایه و تامین مالی خارجی انجام می‌شود. همواره در سال‌های گذشته نقش نظام بانکی در تامین مالی درکشور چشمگیرتر از سایر بازارها بوده است. اگرچه در سه سال اخیر با توجه به رونق بازار سرمایه و تلاش مسئولین برای تسهیل پذیرش شرکت‌ها در بورس اوراق بهادار و متعاقبا تامین مالی از این طریق بیشتر شده اما همچنان بانک سهم بالاتری داشته و می‌توان گفت که اقتصاد ایران بانک محور است. آمارها نشان می دهد که در سال ۹۷ حدود ۹۰ درصد تامین مالی کشور به طور مستقیم به عهده بانک بوده و همین امر فشار مضاعفی بر نظام بانکی وارد کرده است. بنابراین، می‌بایست نظارت بر سیستم بانکی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و تمام بانک‌ها ملزم به رعایت استانداردهای عملکردی باشند.
در تحلیل حاضر قصد داریم عوامل و ریسک‌های موثر و نسبت های عملکردی و مالی مهم در صنعت بانکداری را به طور مختصر شرح داده و عملکرد برخی از بانک‌ها با توجه به گزارش‌های منتشر شده را بررسی نماییم.
بانک‌های کشور به ۵ دسته تقسیم می‌شوند:
- بانک‌های دولتی تجاری: ملی، سپه، پست بانک
- بانک‌های دولتی تخصصی و توسعه‌ای: مسکن، کشاورزی، صنعت و معدن، توسعه تعاون و توسعه صادرات
- بانک‌های مشترک ایرانی و خارجی : بانک مشترک ایران- ونزوئلا
- بانک‌های غیر دولتی قرض الحسنه: قرض الحسنه مهر ایران و قرض الحسنه رسالت
- بانک‌های غیر دولتی تجاری: متشکل از ۱۹ بانک شامل کارآفرین، اقتصاد نوین، پارسیان، سینا، تجارت، ملت، صادرات، سامان، پاسارگاد، قوامین، انصار، دی، گردشگری، ایران زمین، شهر، رفاه، سرمایه، آینده و خاور میانه
انواع ریسک‌های صنعت بانکداری
با توجه به اهمیت نظام بانکی بررسی ریسک‌های مورد توجه این صنعت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، به گونه‌ای که اغلب بانک‌ها در سال‌های اخیر سعی بر تشکیل کمیته مدیریت ریسک در ساختار شرکتی خود داشته و این موضوع را مورد توجه قرار داده‌اند. انواع ریسک‌های مورد بررسی در این صنعت بدین شرح می‌باشند:
- ریسک اعتباری: هرگونه عدم توانایی یا عدم تمایل مشتریان اعتباری در بازپرداخت اصل و سود تسهیلات و یا ایفای تعهدات که منجربه متضرر شدن بانک می‌گردد. بانک‌ها در راستای کاهش این ریسک معمولا اقدام به افزایش وثایق معتبر و از طرفی اعطای تسهیلات کوتاه مدت می‌نمایند. همچنین بانک می‌تواند با بررسی سابقه فعالیت و خوش حسابی طرف وام گیرنده با بانک مورد نظر و سایر بانک‌ها ریسک اعتباری را تا حدی کنترل نماید.
- ریسک نقدینگی: این ریسک مرتبط با عملیات بانک است. به طوری که بانک توانایی لازم در انجام تعهدات خود را نداشته باشد. این ریسک اغلب به دلیل کافی نبودن دارایی‌های نقد شونده به خصوص در رابطه با سپرده‌های کوتاه‌مدت صورت می‌گیرد. سنجش این ریسک با استفاده از نسبت‌هایی چون دارایی‌های بسیار نقد شونده به کل دارایی‌ها محاسبه می‌شود. در حال حاضر برای کاهش این ریسک می‌بایست نسبت تسهیلات به منابع کنترل گردد.
- ریسک بازار: ریسک بازار ناشی از سه عامل می‌باشد:۱-تغییر نرخ سود سپرده‌ها و تسهیلات و قوانین ابلاغی بانک مرکزی، ۲- تغییر نرخ تسعیر ارزها، ۳- تغییر ارزش سرمایه گذاری‌های کوتاه‌مدت در سهام شرکت‌های بورسی.تعیین نرخ سود به عهده بانک مرکزی بوده و تصمیم کلانی است که بانک‌ها به طور مجزا دخالت چندانی در آن ندارند. اما نحوه سرمایه‌گذاری در سهام شرکت‌ها چنانچه متکی بر تحلیل‌های معتبر بوده و به درستی انجام شود می‌تواند باعث کاهش تاثیر این ریسک بر عملکرد بانک گردد.
- ریسک عملیاتی: ریسک عملیاتی نیز در نتیجه کارا نبودن فرآیندهای بانک ایجاد می‌شود. عدم انجام فرآیندهای بانک به درستی، از بین رفتن یا خرابی سامانه نرم افزاری از این قبیل‌اند. واحد مدیریت ریسک برای پوشش این ریسک اقدامات متعددی از قبیل مدیریت‌های بازرسی، تطبیق و مبارزه با پولشویی و حقوقی انجام می‌دهد.
بررسی کلی صورت‌های مالی صنعت بانکداری
در ادامه نگاهی کلی به برخی فاکتورهای مهم در صورت‌های مالی بانک‌ها داشته و سپس به منظور برررسی شرایط عملکردی آن‌ها به معرفی و محاسبه برخی از نسبت‌های مالی مهم در بانک‌های ملت (وبملت)، صادرات (وبصادر)، تجارت (وتجارت)، پاسارگاد (وپاسار)، اقتصاد نوین (ونوین)، سامان (سامان)، گردشگری (وگردش)، دی، سینا (وسینا) و خاورمیانه (وخاور) می پردازیم.
دارایی: بانک‌های ملت، تجارت و صادرات به ترتیب با داشتن ۴۸۰، ۳۶۰ و ۲۷۰ هزار میلیارد تومان بیشترین دارایی را دارند. در صورت‌های مالی بانک‌ها، عمدتا تسهیلات اعطایی موثرترین سرفصل ترازنامه است که برای سه بانک مذکور به ترتیب برابر ۳۰۷، ۱۶۴ و ۹۵ هزار میلیارد تومان در سه ماهه سال جاری گزارش شده که این قلم سهم بیش از ۶۰ درصدی در دارایی‌های بانک ملت داشته است. بنابراین همانطور که گفته شد، توجه به نحوه تسهیلات اعطایی به دلیل اینکه مهم‌ترین سرفصل است از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و بهتر است به نحوی پرداخت گردد که دریافت درآمد از این محل نسبتا با اطمینان خاطر بیشتری انجام شده و اصطلاحا تسهیلات سوخت نشود.
بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی بانک مرکزی کل تسهیلات اعطایی در کشور در سال ۹۸ بالغ بر ۱ هزار و ۸۱۲ هزار میلیارد تومان بوده است. سهم بانک‌های مذکور از مجموع تسهیلات اعطایی به شرح زیر می باشد:
بدهی در صنعت بانکداری
در بخش بدهی‌ها یا منابع بانک نیز سپرده‌های اعطایی شامل (سپرده‌های دیداری، قرض الحسنه و پس‌انداز، مدت‌دار و سایر سپرده‌ها) بیشترین سهم را به خود اختصاص می‌دهند. با توجه به اینکه سپرده‌های مدت‌دار هزینه بیشتری به بانک تحمیل می‌کنند، اغلب به آن سپرده‌های گران می‌گویند.
هر چه میزان سپرده‌ها بیشتر از تسهیلات باشد درآمد بالقوه بانک کمتر و هزینه‌ها بیشتر خواهد بود.در نمودار زیر مقدار تسهیلات اعطایی و سپرده‌های دریافتی بانک‌ها مقایسه شده است:
سود و زیان انباشته در صنعت بانکداری
همواره در سال‌های اخیر زیان ده بودن صنعت بانکداری مورد بحث بوده به طوری که اغلب بانک‌ها به خصوص بانک‌های خصوصی اقدام به دریافت سپرده‌های هزینه‌زا با بهره پرداختی بالا و غیرمتعارف کرده و موجب زیان‌ده شدن صورت‌های مالی خود شدند. سایر بانک‌ها نیز به سبب رقابت با این بانک‌ها سود سپرده را افزایش داده و در نهایت اغلب موجب ایجاد زیان انباشته شدند.
طبق جدول فوق بانک‌های تجارت، صادرات، پارسیان، اقتصاد نوین، گردشگری و دی زیان انباشته دارند و حتی برخی از آن‌ها به دلیل از دست رفتن سرمایه و منفی شدن حقوق صاحبان سهام مشمول ماده ۱۴۱ قانون تجارت شده‌اند و می‌بایست در جهت بهبود ساختار مالی افزایش سرمایه داده و عملیات خود را از طریق وصول مطالبات× فروش املاک مازاد، تعطیلی برخی شعبه‌ها و کاهش هزینه‌ها بهبود ببخشند. درواقع زیان انباشته ایجاد شده ناشی از عملیات ناکارآمد در سیستم بانکی است که در این گزارش به بررسی برخی شاخص‌های مهم عملکردی می‌پردازیم.
معرفی نسبت‌های مالی مهم در صنعت بانکداری
بازده دارایی ها (ROA) : نسبت بازده دارایی بیانگر نحوه استفاده شرکت از منابع و دارایی‌های تحت تملک آن شرکت است. درواقع این نسبت بیان می‌کند که مدیریت چگونه و به چه میزان از دارایی‌ها به منظور کسب سود برای سرمایه‌گذاران و اعتباردهندگان شرکت استفاده کرده است. این نسبت را می‌توان شاخص سنجش کفایت و کارایی مدیریت نام برد که از تقسیم سود خالص بر دارایی‌ها به دست می‌آید. طبق گزارش سه ماهه ابتدایی سال جاری بانک دی به دلیل سودآوری بیشتر در سه ماهه از طریق فروش سرمایه‌گذاری‌ها بیشترین بازدهی از دارایی‌ها داشته است. اما الزاما این سودآوری تکرارپذیر نبوده و صرفا عملکرد بانک در مقطع زمانی مورد نظر را گزارش می‌کند. لازم به ذکر است که این نسبت بر اساس اطلاعات سه ماهه می‌باشد و اندکی با نسبت سالیانه به دلیل پایین بودن سود در سه ماه نسبت به کل سال تفاوت دارد.
نسبت بازده حقوق صاحبان سهام (ROE): این نسبت نشان می‌دهد که شرکت به ازای ۱ ریال حقوق صاحبان سهام چه مقدار سودآوری داشته است که از تقسیم سود خالص بر حقوق صاحبان سهام به دست می‌آید. اگرچه سودآوری بانک دی در سه ماهه ۹۹ بیشتر از سایر بانک‌ها بوده است اما به دلیل زیان انباشته بالا حقوق صاحبان سهام این شرکت منفی شده و بنابراین نسبت مورد نظر برای این بانک منفی می‌باشد. این بانک می بایست ابتدا از طریق افزایش سرمایه که به تصویب هیئت مدیره نیز رسیده است، ساختار مالی خود را بهبود ببخشد اما بانک خاورمیانه بالاترین بازدهی را در سه ماهه برای صاحبان سهام خود ایجاد کرده است.
نسبت کفایت سرمایه: نسبت کفایت سرمایه یکی از کلیدی‌ترین شاخص‌ها برای تحلیل وضعیت بانک‌ها محسوب می‌شود. این نسبت نشان می‌دهد که دارایی بانک‌ها تا چه حدی به صورت مناسب استفاده شده و از لحاظ ریسک و سرمایه گذاری در دارایی‌های مختلف در چه حالتی قرار دارد. این نسبت دارای استانداریب می‌باشد که بانک‌ها ملزم به رعایت آن هستند چرا که با رعایت این استاندارد با اتکا به سرمایه خود قادر به پوشش ریسک‌ها و مقابله با زیان‌های احتمالی ناشی از عدم پرداخت اصل و فرع تسهیلات اعطا شده و سایر ریسک‌های احتمالی می‌باشند. بانک خاورمیانه (وخاور) همواره در طول سال‌های اخیر با مدیریت عملکرد، بهترین آمار را با نسبت ۱۲ درصد و بانک دی بدترین جایگاه با نسبت منفی ۳۵ درصد را به نام خود ثبت کرده است.
محاسبه این نسبت از طریق تقسیم سرمایه به دارایی‌های موزون شده به ریسک صورت می‌گیرد. همانطور که بیان شد، غالب دارایی‌های شرکت‌ها را تسهیلات تشکیل می دهد که می‌تواند به دلیل عدم توان و تمایل پرداخت وام گیرندگان متحمل ریسک‌هایی شود. از این رو این سرفصل دارایی به عنوان دارایی ریسک دار تلقی شده و درصد ریسکی به آن تعلق می‌گیرد. اما ریسک موجودی نقد صفر بوده و وزن ریسک این سرفصل صفر می‌باشد. به این ترتیب درصد ریسک‌های مشخصی به سرفصل‌های مختلف دارایی تخصیص داده شده و دارایی‌ها موزون به ریسک محاسبه می‌شوند.
سهم سپرده‌های ارزان: این نسبت نشان دهنده میزان منابع ارزان بانک است. هر چه بانک منابع ارزان‌تری در اختیار داشته باشد، هزینه کمتری بابت پرداخت سود سپرده متحمل خواهد شد. محاسبه این نسبت از طریق تقسیم سپرده های ارزان شامل (سپرده‌های دیداری، پس انداز و قرض‌الحسنه و سایر سپرده ها) بر کل سپرده ها که شامل موارد مذکور و سپرده‌های بلندمدت می‌باشد به دست می‌آید. بانک‌های ملت، تجارت و صادرات از این حیث نسبت به سایر بانک‌ها برتری نسبی دارند.
نسبت تسهیلات غیرجاری به کل تسهیلات (NPL): عمدتا هر چه تسهیلات غیرجاری که شامل سززسید گذشته، معوق و مشکوک‌الوصول بوده، کمتر باشد، برای بانک بهتر است و می‌توان معوقات کمتری برای تسهیلات اعطایی در نظر گرفت. درواقع به دلیل اینکه تسهیلات غیرجاری احتمال پرداخت کمتری دارد و از طرفی مبلغ اعطایی در دسترس بانک نیست و بانک در صورت بروز مشکل نقدینگی می‌تواند با مشکل مواجه شود و از طرفی تسهیلات بلند مدت در صورت افزایش نرخ سپرده‌ها بانک را بیشتر متضرر خواهند کرد، موجب افزایش ریسک می‌شوند. در بانک پارسیان (وپارس) و دی به ترتیب ۳۶ و ۳۲ درصد مطالبات غیرجاری شده و همین عامل هزینه و ریسک این بانک‌ها را افزایش داده است. بانک‌های سامان و گردشگری اطلاعات سه ماهه را در این خصوص منتشر نکرده‌اند.
نسبت تسهیلات به سپرده در صنعت بانکداری : این نسبت ظرفیت خلق تسهیلات توسط بانک از محل سپرده را نشان می‌دهد. معمولا دامنه استاندارد آن ۷۰-۹۰ درصد می باشد. پایین‌تر از این بازه بیانگر سیاست محافظه کارانه و عدم تمایل به دادن وام برای بانک مورد نظر و بالاتر از آن می‌تواند نشانه کسری نقدینگی بانک در جهت تامین منابع باشد. به دلیل نبود اطلاعات بیشتر از سرفصل سپرده و تسهیلات اعطایی در ترازنامه سه ماهه استفاده شده و میانگین این اقلام برای همه بانک‌ها در دسترس نبوده است. بانک ملت (وبملت)، سامان (سامان) و داسارگاد (وپاسار) بیشترین نسبت تسهیلات به سپرده را دارند. اما بانک خاورمیانه بسیار محافظه‌کارانه و سختگیر در اعطای تسهیلات بوده و از این حیث درآمد بالقوه کمتری می‌تواند داشته باشد.
وضعیت ارزی: تراز ارزی بیانگر خالص دارایی‌های ارزی بانک می‌باشد که از حاصل تفریق بدهی‌های ارزی ار دارایی‌های ارزی به دست می‌آید. برای انعکاس مبادلات ارزی با ارزهایی که غیر از واحد پولی کشور انجام می‌شود، نتیجه مبادلات و خالص دارایی‌های ارزی به واحد ریال تسعیر می‌شود. از این جهت نرخ تسعیر ارز برای بانک‌ها بسیار مهم است که معمولا در ماه‌های پایانی سال از طرف بانک مرکزی اعلام می‌شود. این عامل یعنی اعلام نرخ تسعیر ارز یکی از مهم‌ترین عوامل برای افزایش سودآوری بانک‌ها تلقی می‌شود که با اعلام آن تقاضا برای خرید سهم و قیمت سهم نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرد.
در بین بانک های مورد بررسی بانک ملت (وبملت) بیتشرین دارایی ارزی به مبلغ ۷.۵ میلیارد دلار دارد که بیشتر از سایر بانک‌ها از افزایش نرخ تسعیر ارز منتفع می‌شود. نرخ تسعیر ارز که در اسفند ماه سال ۹۸ برای گزارش‌های سالانه معادل هر دلار ۹0۰۰۰ و هر یورو ۱۰۲۰۰۰ ریال اعلام شد. در سال جاری برای گزارش صورت‌های شش ماهه نیز این نرخ مجددا افزایش یافت و هر دلار به ۱۱۰۰۰۰ و هر یورو به ۱۲۹۰۰۰ ریال رسید. به این ترتیب میزان انتفاع هر بانک با توجه به دارایی‌های ارزی برای شش ماهه سال جاری به این صورت می یاشد:
درآمد مشاع: درآمدهای مشاع بانک‌ها از مجموع سود تسهیلات اعطایی و سود و زیان حاصل از سرمایه‌گذاری‌ها حاصل می‌شود. چنانچه از مجموع این اقلام سهم سود سپرده‌گذاران کسر شود، سهم درآمد مشاع بانک حاصل می‌گردد. هر چه درآمد مشاع بانک زیاد یاشد نشان از عملکرد مناسب بانک و دریافت سود تسهیلات به موقع و پرداخت کمتر سود به سپرده‌گذاران است. طبق جدول زیر درآمدهای مشاع بانک پارسیان در سه ماهه ابتدایی سال جاری منفی بوده وسود اعطایی بانک به سپرده‌گذاران بیشتر از سود تسهیلات می باشد و این امر موجب درآمد منفی ۱ هزار میلیارد تومان برای این بانک شده است.
در صورت های مالی سالانه ۹۸ نیز بانک‌های پارسیان (وپارس)، اقتصاد نوین (ونوین)، سامان (سامان)،گردشگری (وگردش) و دی (دی) درآمد مشاع منفی دارند و این امر ناشی از پیشی گرفتن سود سپرده از درآمد مشاع می‌باشد. بانک ملت (وبملت) در سه ماهه با ۱ هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان بیشترین درآمد مشاع را دارد.
درآمد غیر مشاع: درآمد غیرمشاع از مجموع درآمدهای سود تسهیلات غیر مشاع، درآمد حاصل از کارمزد، نتیجه مبادلات ارزی و سایر درآمدها به دست می‌آید. درآمد. براساس داده‌های منتشر شده، عمدتا درآمد غیر مشاع بانک‌ها سهم بیشتری از درآمدهای مشاع دارد. بانک ملت با ۲ هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان بیشترین درآمد مشاع را در سه ماهه به خود اختصاص داده است.
درآمد بدون سود تسعیر ارز در صنعت بانکداری : در بانک‌هایی که دارایی ارزی دارند، با کسر سود تسعیر ارز درآمدهای غیر مشاع و در نهایت سودآوری بانک کاهش قابل ملاحظه‌ای خواهد داشت. برای مثال در صورت‌های مالی نماد وبملت که ۷.۵ میلیارد دلار دارایی ارزی دارد، در سال ۹۸ با کسر ما به التفاوت تسعیر ارز در سال ۹۸ به مبلغ ۱۱ هزار و ۳۶۸ میلیارد تومان که از حاصل ضرب ۷.۵ میلیارد دلار در مابه التفاوت دلار ۷ هزار و ۵۰۰ تومان و ۹ هزار تومان ابلاغی سال ۹۸ به دست آمده، در نهایت سود خالص بانک از بین رفته و ضررده خواهد بود.
این موضوع بدان معناست که هر چه بانک بدون در نظر گرفتن سود تسعیر ارز سودآور باشد از لحاظ عملیات وضعیت بهتری دارد. طبق محاسبات انجام شده از بین بانک‌های ملت (وبملت)، تجارت (وتجارت)، پارسیان (وپارس) و خاورمیانه (وخاور) فقط بانک خاورمیانه بدون سود تسعیر ارز سود ده خواهد بود. در حالیکه بدون کسر سود تسعیر ارز بانک‌های ملت و تجارت سودآوری مثبتی دارند.
با در نظر گرفتن عوامل مذکور می‌توان دریافت که نظارت بر سیستم بانکداری و الزام بانک‌ها به رعایت برخی قوانین در جهت اداره سالم‌تر بانک تا چه اندازه اهمیت دارد. با توجه به اینکه بانک بیشترین سهم را در تامین مالی کشور دارد، اجرای تمام استانداردهای مالی و عملیاتی برای بانک‌ها حائز اهمیت بوده و لزوم اتخاذ قوانین سخت‌گیرانه‌تر بیشتر حس می‌شود.
تحلیل‌گر: خدیجه مهدی‌زاده
برای مطالعه دیگر تحلیل‌های بنیادی، به لینک زیر مراجعه کنید:
